Radon là gì? Mối nguy gây ung thư phổi từ khí phóng xạ trong nhà bạn

Chu Văn An

Radon – một loại khí phóng xạ không màu, không mùi, không vị – là mối nguy hiểm vô hình đang rình rập hàng triệu ngôi nhà trên khắp thế giới. Là nguyên nhân hàng đầu gây ung thư phổi ở những người không hút thuốc, Radon có thể xuyên qua nền móng, tường và không khí trong nhà bạn mà không để lại dấu vết. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về bản chất, tác động tới sức khỏe và cách phòng ngừa hiệu quả loại khí độc nguy hiểm nhưng thường bị bỏ qua này.

1. Radon là gì?

Radon là nguyên tố khí hiếm có tính phóng xạ thuộc nhóm khí trơ (nhóm 18) trong bảng tuần hoàn, có ký hiệu Rn và số hiệu nguyên tử 86. Tuy là chất khí không màu, không mùi, không vị nhưng Radon lại là nguyên nhân gây ung thư phổi đứng thứ hai sau thuốc lá và là nguyên nhân hàng đầu ở những người không hút thuốc.

Được phát hiện vào cuối thế kỷ 19, Radon từng được coi là hiện tượng thú vị trong chuỗi phân rã phóng xạ tự nhiên. Nhưng hiện nay, nó đã trở thành mối đe dọa lớn đối với sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là ở những khu vực có hàm lượng uranium cao trong lòng đất.

2. Nguồn gốc và sự hình thành của Radon

Radon là sản phẩm phân rã của Uranium-238, một nguyên tố tự nhiên được tìm thấy trong đá và đất. Chuỗi phân rã này diễn ra qua nhiều bước và đến một giai đoạn, hạt nhân phóng xạ Radium-226 (Ra) sẽ phân rã thành Radon-222 – dạng đồng vị phổ biến và nguy hiểm nhất của Radon.

Radon sinh ra trong đất sẽ từ từ thấm vào các vết nứt, móng, đường ống, giếng và tầng hầm của các ngôi nhà. Khí Radon khi thoát ra môi trường ngoài trời sẽ phân tán nhanh và nồng độ rất thấp. Nhưng trong không gian kín, Radon có thể tích tụ đến mức có hại nghiêm trọng.

3. Tính chất vật lý và hóa học

Radon là khí hiếm duy nhất có tính phóng xạ tự nhiên ở nhiệt độ phòng. Mặc dù nó là một loại khí trơ (không dễ phản ứng hóa học), nhưng ở liều lượng cao, bức xạ alpha từ Radon-222 và các sản phẩm phân rã của nó có thể gây tổn thương nghiêm trọng cho tế bào phổi.

4. Radon và nguy cơ ung thư phổi

Cơ chế gây bệnh

• Khi hít phải khí Radon, các sản phẩm phân rã phóng xạ như Polonium-218 và Polonium-214 bám vào bụi mịn và các sol khí trong không khí.

• Những hạt phóng xạ này khi hít sâu vào phổi sẽ phát ra tia alpha, gây tổn thương DNA trong tế bào biểu mô.

• Theo thời gian, tổn thương này có thể tích tụ và gây ra đột biến dẫn đến ung thư phổi.

Thống kê y tế công cộng

• Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA) ước tính: Radon gây ra 21.000 ca tử vong do ung thư phổi mỗi năm tại Hoa Kỳ.

• Trong số những người không hút thuốc, Radon là nguyên nhân hàng đầu gây ung thư phổi

• Những người hút thuốc và sống trong nhà có nồng độ Radon cao có nguy cơ mắc bệnh cao gấp 10 lần so với người bình thường.

Mức độ an toàn khuyến nghị

• WHO: <100 Bq/m³ (2,7 pCi/L)

• EPA Hoa Kỳ: <4,0 pCi/L (150 Bq/m³)

• Một số quốc gia như Thụy Điển, Na Uy, Phần Lan có những quy định cực kỳ nghiêm ngặt vì tầng lớp giàu uranium.

5. Radon trong nhà đến từ đâu?

Nguồn chính

• Đất dưới móng nhà: nguồn lớn nhất

• Vật liệu xây dựng: một số loại đá, gạch và xi măng có thể chứa một lượng nhỏ uranium, góp phần phát thải radon

• Nước giếng: đặc biệt ở vùng núi, đá granit hoặc đá phiến

• Đường ống và giếng kỹ thuật: đóng vai trò là “ống dẫn khí Radon” từ lòng đất

Các yếu tố ảnh hưởng đến nồng độ trong nhà

• Không gian chật hẹp (nhà càng kín gió thì radon càng tích tụ nhiều)

• Thông gió, khí hậu

• Áp suất khí quyển và chênh lệch áp suất giữa trong nhà và ngoài trời

• Cách bố trí móng, móng, tầng hầm

6. Cách phát hiện và đo nồng độ Radon

Thiết bị đo phổ biến

• Máy theo dõi Radon liên tục – CRM: cho kết quả theo thời gian thực.

• Các thiết bị đo thụ động: như Hộp đựng than, Máy dò đường Alpha – đặt trong nhà từ vài ngày đến vài tháng.

Thời gian đo lý tưởng

• Mùa đông hoặc mùa không khí khô – khi nhà cửa thường đóng cửa nhiều hơn

• Đặt thiết bị trong phòng ngủ, tầng hầm và khu vực sinh hoạt chính

7. Biện pháp giảm thiểu và khắc phục hậu quả

Nếu Radon được phát hiện trên mức an toàn:

1. Lắp đặt hệ thống thông gió giảm áp dưới móng (Sub-slab depressurization) – phương pháp hiệu quả nhất

2. Bịt kín các vết nứt móng, đường ống và lỗ thông gió ngầm

3. Tăng cường thông gió cơ học trong nhà: quạt hút, mở cửa sổ, trao đổi không khí trong lành

4. Xử lý nước giếng bằng hệ thống khử khí trước khi sử dụng

5. Thay đổi vật liệu xây dựng hoặc sàn nhà nếu hàm lượng uranium cao

8. Tác động xã hội và chính sách công

Chính sách và cảnh báo quốc tế

• WHO phân loại Radon là chất gây ung thư nhóm 1 (cùng nhóm với amiăng và thuốc lá).

• EPA Hoa Kỳ có chiến dịch nâng cao nhận thức về Radon quốc gia, khuyến khích các phép đo thường xuyên

• Liên minh châu Âu yêu cầu đánh giá rủi ro Radon trong quy hoạch xây dựng và đô thị

• Canada, Nhật Bản, Đức đều có chương trình khảo sát và phòng ngừa Radon cấp quốc gia

Trách nhiệm pháp lý

• Một số bang ở Mỹ yêu cầu kiểm tra Radon bắt buộc đối với giao dịch bất động sản

• Công ty xây dựng phải tuân thủ tiêu chuẩn kháng Radon trong thiết kế nền móng và vật liệu

9. Những hiểu lầm thường gặp về Radon

Radon không phải là một nguyên tố độc hại gây ồn ào như thủy ngân hay uranium – nó không có mùi hôi, không sủi bọt, không rò rỉ. Nhưng chính sự im lặng và vô hình đó mới là mối nguy hiểm đáng sợ nhất. Hàng triệu người trên thế giới vẫn hít phải một lượng nhỏ Radon mỗi ngày mà không hề biết. Và khi ung thư phổi được chẩn đoán, thường đã quá muộn để quay lại.