Vi khuẩn kỵ khí là gì? Đặc điểm, phân loại và tác động đến sức khỏe con người

Chu Văn An

Vi khuẩn kỵ khí là vi khuẩn sống trong môi trường không có oxy. Đặc điểm của chúng là chỉ phát triển khi không có oxy, thậm chí có thể bị bất hoạt hoặc chết nếu có oxy. Nhiễm vi khuẩn kỵ khí thường biểu hiện bằng sự hình thành mủ, hình thành áp xe và hoại tử mô. Nhiều loại vi khuẩn kỵ khí có khả năng sản sinh ra enzym phá hủy mô và tiết ra các chất cực độc làm tê liệt hệ thần kinh, từ đó đe dọa nghiêm trọng đến tính mạng người bệnh. Vi khuẩn kỵ khí là thành phần quan trọng trong hệ vi sinh vật bình thường của cơ thể con người, có mặt khắp mọi nơi nhưng tập trung chủ yếu với số lượng lớn ở khoang miệng và đường tiêu hóa, đặc biệt là ở ruột kết.

1. Vi khuẩn kỵ khí là gì?

Vi khuẩn kỵ khí khác với vi khuẩn hiếu khí ở nhu cầu oxy. Oxy được coi là độc hại đối với vi khuẩn kỵ khí, điều này có thể được giải thích là do chúng thiếu các enzyme quan trọng như catalase, superoxide effutase và peroxidase. Khả năng chịu oxy của các loại vi khuẩn kỵ khí khác nhau rất đa dạng. Một số loại có thể chịu được nồng độ oxy lên tới 8%, trong khi một số khác chỉ có thể tồn tại trong môi trường có nồng độ oxy dưới 0,5%.

Dựa vào khả năng chịu đựng oxy, vi khuẩn kỵ khí được chia thành ba nhóm chính:

• Vi khuẩn kỵ khí tuyệt đối (chỉ chịu được nồng độ oxy ≤ 0,5%)
• Vi khuẩn kỵ khí vừa phải (có thể chịu được 2-8% oxy)
• Vi khuẩn kỵ khí có khả năng chịu được oxy (có thể chịu được oxy trong khí quyển trong thời gian ngắn).

2. Vi khuẩn kỵ khí thông thường

2.1. Trực khuẩn kỵ khí gram âm

Nhóm trực khuẩn kỵ khí gram âm bao gồm 4 chi chính: Bacteroides, Prevotella, Fusobacteria và Mobiluncus.

Bacteroides là một nhóm lớn các trực khuẩn gram âm không hình thành bào tử, có hình que mảnh hoặc trực khuẩn hình cầu. Vi khuẩn Bacteroides cư trú chủ yếu ở đại tràng và một số vị trí trong cơ thể.

Prevotella là trực khuẩn gram âm kỵ khí, hình que, thường thấy trong nhiễm trùng đường hô hấp trên, áp xe não và phổi. Ngoài ra, vi khuẩn Prevotella còn gây nhiễm trùng đường ruột, xương chậu và hệ sinh sản.

Fusobacteria là trực khuẩn kỵ khí gram âm, không hình thành bào tử, thường hiện diện trong khoang miệng và ruột của con người. Mobiluncus là một phần của hệ thực vật âm đạo, thường được phân lập từ dịch viêm âm đạo.

2.2. Trực khuẩn kỵ khí gram dương

Trực khuẩn kỵ khí gram dương thường gặp bao gồm Actinomyces, Lactobacillus, Propionibacteria và đặc biệt là Clostridium. Clostridium botulinum là trực khuẩn gram dương, hình que, hình thành bào tử. Nó là một loại vi khuẩn kỵ khí bắt buộc, có nghĩa là oxy gây độc cho tế bào của nó, phát triển thích hợp ở nhiệt độ 26-28°C. Đặc biệt, C. botulinum chỉ có khả năng sản sinh độc tố thần kinh khi ở dạng bào tử, chỉ có thể xảy ra trong môi trường kỵ khí.

3. Vai trò của vi khuẩn kỵ khí đối với cơ thể con người

Vi khuẩn kỵ khí là một phần của hệ thực vật bình thường trên da và màng nhầy của con người. Chúng phân bố rộng rãi khắp cơ thể, nhưng tập trung chủ yếu ở khoang miệng, đường tiêu hóa và âm đạo.

Trong điều kiện bình thường, vi khuẩn kỵ khí thường không có hại. Tuy nhiên, chúng có thể gây bệnh khi cơ thể bị tổn thương hoặc khi có sự thay đổi về môi trường sống. Vi khuẩn kỵ khí gây bệnh khi hàng rào niêm mạc bình thường bị phá vỡ hoặc khi có các tình trạng làm giảm áp lực oxy trong mô như thiếu máu, ứ đọng tuần hoàn, hoại tử mô hoặc sử dụng kháng sinh. Những điều kiện này tạo môi trường thuận lợi cho vi khuẩn kỵ khí sinh sôi và phát triển.

4. Bệnh lý do vi khuẩn kỵ khí gây ra

Nhiễm trùng da và mô mềm

Nhiễm trùng da và mô mềm do vi khuẩn kỵ khí thường xảy ra sau chấn thương, khi hệ tuần hoàn không cung cấp đủ máu đến vùng bị tổn thương hoặc sau phẫu thuật. Các triệu chứng thường gặp là hình thành mủ, hình thành áp xe, hoại tử mô bị tổn thương và có mùi hôi. Nhiễm trùng da và mô mềm thường do hỗn hợp vi khuẩn kỵ khí và hiếu khí gây ra.

Nhiễm trùng toàn thân khác

Vi khuẩn kỵ khí có thể gây ra nhiều loại nhiễm trùng khác nhau, bao gồm:

1. Nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương: viêm màng não, áp xe não.
2. Nhiễm trùng đường hô hấp: viêm phổi hít, áp xe phổi.
3. Nhiễm trùng miệng và nhiễm trùng khoang cổ tử cung sâu.
4. Nhiễm khuẩn ổ bụng: viêm ruột thừa, viêm phúc mạc.
5. Nhiễm trùng đường sinh dục nữ: viêm âm đạo do vi khuẩn, áp xe tuyến Bartholin, áp xe vùng chậu, nhiễm trùng tử cung, viêm nội mạc tử cung và nhiều loại nhiễm trùng khác.
6. Nhiễm trùng do thiết bị y tế cấy ghép.
7. Nhiễm trùng huyết.

Vi khuẩn kỵ khí đóng một vai trò quan trọng trong cơ thể con người, vừa là thành phần bình thường của hệ vi sinh vật vừa có khả năng gây bệnh trong những điều kiện nhất định. Hiểu được đặc điểm sinh học, phân loại, phân bố và khả năng gây bệnh của vi khuẩn kỵ khí là rất quan trọng để chẩn đoán và điều trị hiệu quả các bệnh nhiễm trùng do chúng gây ra.